Ο νομοθέτης στην προσπάθεια του να προστατεύσει τους θεσμούς του γάμου και της οικογένειας στην Κύπρο εξασφάλισε νομοθετικά ότι μέρος της περιουσία αποβιώσαντος προσώπου θα περιέρχεται διαμέσου υποχρεωτικών κληροδοσιών στην σύζυγο και στα τέκνα του αποβιώσαντος. Τα οποιαδήποτε πληρεξούσια είχε εκδώσει ο αποβιώσαντας ενόσω βρισκόταν εν ζωή ακυρώνονται ταυτοχρόνως με τον θάνατο του και μεγάλο μέρος της περιουσίας του περιέρχεται στην κυριότητα των τέκνων και της συζύγου του ανεξαρτήτως εάν αυτός είχε αντίθετη επιθυμία.
Ο αποβιώσαντας δικαιούται να διαθέσει ελεύθερα διαμέσου διαθήκης μόνο το ¼ της περιουσίας του όταν καταλείπει σύζυγο και τέκνα ή το ½ της περιουσίας του στην περίπτωση που καταλείπει σύζυγο χωρίς τέκνα. Το υπόλοιπο μέρος της περιουσίας του κληροδοτείται υποχρεωτικά, ανεξαρτήτως των βουλήσεων του στα μέλη της οικογένειας του σε ίσα μερίδια.
Ο πιο αποτελεσματικός αλλά και ταυτόχρονα ο πιο δαπανηρός τρόπος για την πλήρη διάθεση της περιουσίας σύμφωνα με τις επιθυμίες του αποβιώσαντος είναι η σύσταση εμπιστεύματος (trust) στο οποίο θα περιλαμβάνονται συγκεκριμένες πρόνοιες για την μετά θάνατον διάθεση των περιουσιακών του στοιχείων. Με την δημιουργία εμπιστεύματος η περιουσία του διαθέτη μεταφέρεται σε ένα τρίτο πρόσωπο (συνήθως δικηγόρο) ο οποίος κατέχει τα περιουσιακά στοιχεία ενός ατόμου και τα χειρίζεται σύμφωνα με τις οδηγίες που του έχει δώσει.
Ο πιο συνηθισμένος αλλά και ταυτόχρονα περιορισμένος τρόπος παράκαμψης των υποχρεωτικών κληροδοσιών που προβλέπονται από την Κυπριακή νομοθεσία είναι οι ασφάλειες ζωής. Με την σύναψη μιας ασφαλιστικής σύμβασης μπορεί να ασφαλιστεί η ζωή ενός ατόμου και όταν επέλθει ο ασφαλισμένος κίνδυνος, ο δικαιούχος του ασφαλιστηρίου μπορεί να είναι οποιοδήποτε πρόσωπο έχει οριστεί αρχικά από τον κάτοχο του ασφαλιστηρίου (policy holder). Όλα τα χρήματα που θα προκύψουν από τον θάνατο του αποβιώσαντος θα διαμοιραστούν σύμφωνα με τις πρόνοιες της σύμβασης ασφάλισης και δεν θα περιληφθούν στην κληρονομική διαδοχή του αποβιώσαντος.
Ακόμα ένας τρόπος παράκαμψης των υποχρεωτικών κληροδοσιών ο οποίος μπορεί να τύχει εφαρμογής αναφορικά με τις καταθέσεις ενός ατόμου είναι η δημιουργία κοινών τραπεζικών λογαριασμών (joint accounts) του διαθέτη μαζί με το πρόσωπο στο οποίο θέλει να κληροδοτηθούν οι καταθέσεις μετά τον θάνατο του. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα ο καταθέτης μπορεί να διασφαλίσει ότι ο δεύτερος δικαιούχος δεν θα αποξενώσει εν αγνοία του οποιοδήποτε ποσό ορίζοντας κατά το άνοιγμα του λογαριασμού ότι οποιαδήποτε πράξη πρέπει να φέρει την υπογραφή του. Με τον θάνατο του ενός δικαιούχου του λογαριασμού αυτόματα το υπόλοιπο του λογαριασμού μεταφέρεται στον άλλο δικαιούχο του λογαριασμού, χωρίς αυτό το ποσό να προσμετράται στην κληρονομική διαδοχή του αποβιώσαντος.
Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός 650/12 ο οποίος εφαρμόζεται και στην χώρα μας από τον Αύγουστο του 2015, προνοεί ότι άτομα τα οποία έχουν υπηκοότητα άλλη από την υπηκοότητα του κράτους μέλους στο οποίο έχουν συνήθη κατοικία, μπορούν να επιλέξουν με διαθήκη τελευταίας βουλήσεως ότι το εφαρμοστέο δίκαιο που θα διέπει την κληρονομική τους διαδοχή θα είναι το δίκαιο της χώρας υπηκοότητας τους. Αυτό μπορεί να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμο σε περιπτώσεις που το δίκαιο της χώρας υπηκοότητας δεν προνοεί αναγκαστικές κληροδοσίες, όπως για παράδειγμα το δίκαιο της Αγγλίας ή της Ρωσίας. Επιλέγοντας το δίκαιο της χώρας υπηκοότητας τους μπορούν να διαθέσουν ελεύθερα το σύνολο της περιουσία τους εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Κατά κανόνα η ακίνητη περιουσία η οποία βρίσκεται εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης διανέμεται με βάση τις πρόνοιες του δικαίου της χώρας στην οποία κείτεται. Αυτό ορίζεται και από το αρχή του διεθνούς δικαίου lex loci rei sitae. Ως εκ τούτου, η αγορά γης σε χώρα όπου το δίκαιο της επιτρέπει την πλήρη διάθεση περιουσίας, σε συνδυασμό με την σύνταξη διαθήκης τελευταίας βουλήσεως, μπορεί να παρακάμψει ουσιαστικά τις πρόνοιες για υποχρεωτικές κληροδοσίες.
Υπό το φως των πιο πάνω, το Κυπριακό κληρονομικό δίκαιο θεσπίστηκε πριν αρκετές δεκαετίες, όταν σε επικρατούσαν σε πολλά νομοθετήματα δογματικές αντιλήψεις οι οποίες αντικατόπτριζαν το ευρύτερο κλίμα της εποχής. Σήμερα, βάσει του πλαισίου του κληρονομικού δικαίου όπως αυτό έχει διαμορφωθεί, προσφέρονται λύσεις κληρονομικού προγραμματισμού (estate planning) οι οποίες μπορούν να εξασφαλίσουν ότι οι επιθυμίες ενός ατόμου θα εφαρμοστούν ανεξαρτήτως των νομοθετικών προνοιών για υποχρεωτικές κληροδοσίες.
Χρήστος Θ. Τρύφωνος
Δικηγόρος
